Data stromen door de stad – en dat kan democratischer

Toen eind 20e eeuw privatisering en marktwerking als economisch model doordrong in de hele samenleving, bleken het internet en de digitale technologie net zo hard te koop. Letterlijk. Dat het internet een publieke ruimte is, dat informatie toebehoort aan burgers en dat technologiebouwers mensen dienen … die ideeën van de pioniers eind jaren 80 zijn vrijwel van tafel.

Al sinds de uitvinding van het vuur, het wiel en het schrift gaat technologie over macht en belangen.

Inmiddels hebben de techreuzen ons leven online volledig overgenomen en vormgegeven. Ze lijken ons gratis diensten te leveren en eigenen zich ondertussen massa’s data toe die we dagelijks produceren – ook intieme gegevens als gewicht, seksuele voorkeur en medicijngebruik. En die datastroom levert als handel – om nog meer diensten aan ons te slijten en nog meer data te krijgen – ook een grote geldstroom op.

Internetpionier Marleen Stikker vertelt over digitaal neoliberalisme. Ze schreef Het internet is stuk, maar we kunnen het repareren. En voor wie er nog dieper in wil duiken, is er De slag om het internet.

Machtsmiddel

Al sinds de uitvinding van het vuur, het wiel en het schrift gaat technologie altijd over macht en belangen. En nu worden onze levens gestuurd door platforms, apps, algoritmes en data waar we nauwelijks macht over hebben – we staan slechts ten dienste van een verdienmodel. We hebben geen idee wie welke informatie over ons bezit, en wat die ermee doet. Bovendien reproduceren data en algoritmes vooroordelen: datasets bestaan uit wat mensen erin stoppen, en algoritmes worden getraind door die data. Ook bepalen techgiganten wat we zien te krijgen, waarmee hun invloed op het publieke debat enorm en enorm ondemocratisch is. Nog eens onderstreept door de recente discussies over desinformatie en nepnieuws. Dit allemaal is geen technologisch probleem. Het is een systeemprobleem.

Hoe de burger zélf grondstof is geworden, vertelt Harvard-professor Shoshana Zuboff, auteur van The Age of Surveillance Capitalism. Lees ook hoe algoritmes racisme en ongelijkheid versterken. In dit artikel lees je over seksistische algoritmes, of luister naar de podcast over onzichtbare vrouwen.

Wat internationale platforms in de stad verdienen, stroomt de stad uit naar hoofdkantoren in Silicon Valley.

De belangen van de stad

Apps en platforms worden allemaal aangeprezen uiterst innovatief. Maar wie financiert die innovatie? Met welk belang? Google helpt bijvoorbeeld de gemeente om verkeersstromen te beheersen door gegevens van onze stoplichten te analyseren. In ruil voor onze data. Het verdienmodel van Airbnb geeft veel Amsterdammers een leuke bijverdienste. Maar het drijft de huizenprijzen op, verergert de woningcrisis, en het platformbedrijf vindt de belangen van de stad maar lastig. Schoonmakers kunnen via een platform werk zoeken, maar moeten met elkaar strijden om het laagste uurtarief. Uber wrikte de vastgeroeste taximarkt los, maar maakt – net als veel andere bezorgdiensten – de chauffeurs en bezorgers directe concurrenten van elkaar.

Bovendien is het allemaal verweven met extractie: wat de internationale platforms in de stad verdienen, komt amper ten goede aan de Amsterdamse economie maar stroomt de stad uit naar hoofdkantoren in Silicon Valley en elders in de wereld. Ook de losse contractvormen van de platforms om kosten van sociale zekerheid te vermijden, passen ook in dit extractie-model.

Lees ook De ongelijke stad. En over de kluseconomie. En hoe we waarde in de stad kunnen houden.

Levensgroot risico

Je aanvraag voor een zorgbudget is afgewezen. Volgens de instantie die dat toekent, ben je zelfredzaam genoeg, want algoritmes laten zien dat je veel Facebook-vrienden hebt. Je weet niet dat je een eigen bijdrage moest terugbetalen, en bij de dienst in kwestie word je jarenlang aangemerkt als fraudeur. In een registratie werkt een vakje niet en je wordt teruggestuurd naar je onveilige land van herkomst.

Het risico dat die digitale systemen aannames, vooroordelen en verkeerde informatie blijven herhalen is levensgroot.

Alle overheidsorganisaties vertrouwen op digitale technologie (die trouwens door private bedrijven worden gemaakt). Om ons te helpen, te volgen en fraude en misbruik op te sporen. Het risico dat die digitale systemen aannames, vooroordelen en verkeerde informatie blijven herhalen is levensgroot. Zoveel heeft de kinderopvangtoeslagenaffaire wel laten zien.

Ook Amsterdam zelf is een technologische hub. Alles om ons heen wordt steeds meer smart, verbonden met het internet, herkennend en lerend: camera’s, verkeersstroommeters, stoplichten, luchtmeters, afval gezichtsherkenningstechnologie … Inclusief algoritmes om toekomstige levels of crime te voorspellen. Etnisch profileren en discriminatie liggen dan snel op de loer. Als politie-agenten mensen uit een bepaalde bevolkingsgroep bewust of onbewust vaker aanhouden, komen hun kenmerken vaker voor in de politiestatistieken. Vervolgens worden mensen uit die groep weer buitensporig vaak gecontroleerd.

Met andere woorden: ook in de digitale band tussen overheid en burger hebben we nauwelijks inzicht in wie welke informatie over ons bezit, en wat die ermee doet vanuit welk belang – laat staan dat we er macht en zeggenschap over hebben.

Lees hier over ondoorzichtige datastromen bij de overheid en de gevolgen voor burgers. Dit artikel gaat over etnisch profileren. Bekijk hier het gesprek over eerlijke en oneerlijke algoritmen. Amsterdam is samen met Helsinki de eerste stad met een algoritmeregister. In de Agenda AI denkt de gemeente ook na over eerlijk technologiebeleid, en wil algoritmes met vooroordelen weren.

Sinds corona is overduidelijk hoe onmisbaar digitale technologie is in het menselijk bestaan.

Rechtvaardige data

Denken vanuit wat een stad rechtvaardig maakt, levert een andere omgang met technologie, platformsamenleving en digitale rechten op. Waarin het welzijn van burgers voorop staat, de informatiesamenleving democratisch is en geen ongelijkheid en discriminatie in de hand werkt. Waarin data van burgers zijn, en niet van techgiganten die ons als verdienmodel gebruiken. En waarin een data-economie waarde toevoegt aan de stad en niet eruit laat stromen.

Sinds corona is het nog eens luidkeels duidelijk dat datanetwerken en digitale technologie – net als water, energie, huisvesting en zorg – onmisbaar zijn in het menselijk bestaan. Dat maakt ze meer dan geschikt als essentiële diensten in allerlei vormen van democratisch beheer: coöperaties waarin burgers over hun data gaan, partnerschappen tussen overheid en burgers met gezamenlijk eigendom, beheer en zeggenschap.

Lees ook over de doe-het-zelf-aanpak van de commons en een rechtvaardige stadseconomie, en wie over de stad beslist.

Enkele datademocratische voorbeelden

MIDATA is een coöperatief dataplatform in gezondheidszorg. De leden brengen al hun data onder bij de coöperatie en houden eigenaarschap over en inzage in hun medische data. Projecten die gebruik maken van de gegevens worden collectief en democratisch uitgekozen. De coöperatie Holland Health Data waarin burgers en patienten directe zeggenschap hebben over hun gezondheidsdata hebben, volgt het voorbeeld van MIDATA. Savvy Coop in de VS is een coöperatief zorgplatform volledig in handen van patiënten.

Fairmondo is een coöperatieve online marktplaats als alternatief voor Amazon en eBay, ontstaan ​​in Duitsland en uitgebreid naar het VK. En de coöperatieve tegenhanger van Airbnb is Fairbnb.coop, dat ook lokale initiatieven en projecten steunt.

Dit artikel gaat in op datacoöperatieven, zoals de coöperatieve muziekstreamingdienst Resonate. Hier vind je een gesprek over financiële datacoöperaties waarin de burger zelf leidend is, en niet commerciële banken, big tech en fintech start ups die met je gegevens aan de haal gaan.