‘We leven niet in Europa. We leven in een wijk, in een buurt. De veranderingen die je daar begint, zijn het begin van grotere veranderingen. Wat schiet de burger op met nog een souvenirwinkel? Die heeft meer behoefte aan een winkel met goed en gezond voedsel.’ Xavi Ferrer, Spaans activist en spreker op de Stad van Morgen in 2019, schetst het municipalisme.
Municipalisme … een verzamelnaam voor manieren, visies, plannen, initiatieven om een weerbare, eerlijke, sociale stad te ontwikkelen, vol alternatieven voor het tekort aan betaalbare woningen, de groeiende tweedeling tussen arm en rijk, de dure en weinig duurzame energie, het gebrek aan macht voor bewoners, de problemen in de (informele) zorg, de grote drukte en toenemende onleefbaarheid in de stad.
En daarover gaat het bij De Stad van Morgen op 6 en 7 december 2019, een grijsbewolkt weekend in de kleurrijke K-buurt. Hier vindt de aftrap plaats van het Amsterdams municipalistische beweging – verbonden aan de internationale beweging door de tweedaagse conferentie ervoor: The Future is Public.
Stemmen
Het zijn twee dagen met invloedrijke denkers als Ted Howard en David Harvey. Met veel Amsterdammers en een veelheid aan stemmen: ‘Alles moet wel anders, maar rebellie is niet de manier’. ‘Strijd tegen de macht van grote bedrijven is hard nodig. Samenwerken, schuren en vechten en verbinding zoeken.’ ‘Het is allemaal zo wit, veel te weinig kleur hier, in verhouding tot de multiculturele stad.’ ‘Hebben we nieuwe waarden en leiderschap nodig om bestaande patronen en systemen te doorbreken?’
En twee dagen met workshops, ontwerpsessies, tafelgesprekken, zoals Lokaal Geld in Overvloed, Rebels Klimaat, Onbevreesde zorg, Groot Amsterdams denken over energie en Bevrijd de ruimte.
Kruispunt Amsterdam
Dat Amsterdam echt een rol kan spelen en municipalistische verbindingen kan leggen, benadrukken wethouder Rutger Groot Wassink en Xavi Ferrer op de openingsdag. ‘In Barcelona, Preston, Napels en talloze andere Europese steden bestaan democratiseringsbewegingen die zich Fearless noemen. Onbevreesd om voorbij de bestaande orde en het neoliberale kapitalisme te kijken, samen strijdend voor radicale democratisering. Ook voor Amsterdam is het interessant te onderzoeken welke kansen het municipalistisch gedachtengoed de stad te bieden heeft’, aldus de wethouder.
Ferrer moedigt de stad aan: ‘Het Fearless Cities-netwerk groeit. En Amsterdam is belangrijk daarin, zou het kruispunt tussen Noord- en Zuid-Europa kunnen vormen. We moeten samenwerken en onszelf organiseren. Want municipalisme is het gereedschap om de wereld te veranderen.’
David Harvey, sociaal-geograaf en hoogleraar aan de City University of New York, verwoordt het later zo: ‘Als we onszelf als geïsoleerde atomen zien, dan hebben we niet veel macht. Maar als we onszelf zien als onderdeel van relaties, daar open voor staan, dan hebben we een sterke capaciteit voor collectief handelen.’
De noodzaak van een gemeenschap
Alles wat je wilde weten over municipalisme en niet durfde te vragen is de opening op de eerste dag van De Stad van Morgen. ‘We leven niet in Europa. We leven in een wijk, in een buurt. De veranderingen die je daar begint, zijn het begin van grotere veranderingen’, aldus Xavi Ferrer, activist, betrokken bij Barcelona en Comú (BeC) en één van de organisatoren van de grote Fearless Cities-conferentie in 2017.
Hij vertelt zijn ontwikkeling: hoe hij vanuit een anarchistische blik heel weinig moest hebben van politieke partijen en politici, en door zijn ervaringen nu het nut ziet van samenwerking op bestuursniveau. Hoe de pleinbezettingen op 15 mei 2011 tegen bezuinigingen en huisuitzettingen leidden tot een burgerbeweging die tot haar eigen verbazing de verkiezingen won. ‘En bij de laatste verkiezingen wonnen we weer, nu kunnen we weer vier jaar aan de bak.’
Iedereen wil de stad beter maken, of daaraan bijdragen. De oude manier om dat te doen is vanuit het individu … wat kan IK doen. Maar je hebt de gemeenschap nodig,
De gemeenschap opnieuw uitvinden
‘In het begin was het vooral praktisch om onze beweging Barcelona en Comú, die voortkwam uit protesten, lokaal te houden. Later is dat ideologischer geworden.’ Voordeel van het samengaan van de leden van verschillende groepen en partijen – de confluencia of samenvloeiing – is dat het one issue overstijgt, het verbindt vele losse campagnes en groeperingen aan elkaar en zorgt voor ideologische helderheid. Het gaat erom dat ze gezamenlijk proberen ‘het recht op de stad terug te veroveren, om basale diensten terug te veroveren, common goods.’ Tegelijkertijd ziet hij ook dat het spannend is in die sociale bewegingen. ‘Het kan niet altijd consensus zijn, conflict helpt een beweging ook groeien.’
Armoede, digitale kwetsbaarheid, datalekken en privacyschendingen, toenemende ongelijkheid tussen landen en in landen zelf, klimaat- en milieucrisis … Ferrer schetst de crises en de noden van de wereld. Maar een crisis biedt ook kansen. Zijn aanmoediging: ‘Iedereen wil de stad beter maken, of daaraan bijdragen. De oude manier om dat te doen is vanuit het individu … wat kan IK doen. Maar je hebt de gemeenschap, community, nodig, en die moet weer uitgevonden worden. Een communalist approach of politics. Veranderingen beginnen op lokaal niveau, in je stad, in je wijk, en die leiden weer tot grotere veranderingen.’
Macht verschuiven
Hoe doe je dat dan in de praktijk, in een stad als Amsterdam? ‘Politiek was altijd beperkt gehouden tot partijen en politici … als je daarmee breekt, verschuif je de macht. Naar burgers, bewoners. Lokaal betekent dat er ruimte is voor radicale democratie: mensen die anders moeilijk kunnen deelnemen, kunnen dat nu wel.’ Het gaat om synergie zoeken, is Ferrers pleidooi.
Dat idee, burgers die de macht terugnemen, leeft ook in andere steden, in en buiten Europa.
Hij vertelt over zijn stad, Barcelona. ‘Grote bedrijven die de toeristenindustrie vormen en de stad misbruiken om er aan te verdienen … vier jaar geleden was het nog onmogelijk om kritiek te leveren. Binnen de gemeente bestonden allerlei barrières tegen verandering, de media hadden een negatief politiek frame over maatregelen tegen toerisme. Dat begon te schuiven toen er buurtbijeenkomsten voor duurzaam toerisme werden opgericht, met acties tegen toerisme en felle kritiek op de overheid en de bedrijven. Dat verliep ook wel gespannen en niet altijd even soepel, maar nu is er wetgeving over vakantieverhuur. Die synergie maakte dat mogelijk. Hetzelfde zie je nu met voedsel en supermarkten. Bewoners laten zien dat er conflicten zijn, dat ze een andere stad willen, ze scheppen nieuwe narratieven.’
Amsterdam, Europese stad
Dat idee – burgers die de macht terugnemen – leeft ook in andere steden, in en buiten Europa. ‘De kunst nu is om de lokale strijd Europees en internationaal te verbinden, tussen steden. De beste strategie is een netwerk te smeden van organisaties die lokaal actief zijn.’ Dat geldt ook voor andere dwarsverbanden, zoals tussen witte academici en migranten.
Ferrer noemt krachtige projecten op lokaal niveau die meestal voortkomen uit sociale bewegingen. Een Amerikaans voorbeeld zijn de Sanctuary Cities die weigeren mee te werken aan het federale beleid om ongedocumenteerden op te pakken. In Grenoble nam het stadsbestuur het drinkwaterbeheer weer in handen, waarna andere Franse steden het voorbeeld volgden. In Vancouver kwamen 35.000 mensen in actie om af te dwingen dat de stad geschikter werd gemaakt voor voetgangers en wandelen, in plaats van autoverkeer. Madrid koos voor een Citizen Debt Audit, het doorlichten van de publieke schuld. Een groot deel van die schuld bleek te zijn ontstaan door corruptie. In 20 steden wereldwijd delen online participatory platforms opensourcesoftware met elkaar. Barcelona trainde 1.500 mensen in sociale economie om coöperaties te helpen oprichten. ‘We moeten samenwerken. Municipalisme is het gereedschap om de wereld te veranderen.’
Het Fearless Cities-netwerk groeit momenteel. En Ferrer ziet een belangrijke rol voor municipalistisch Amsterdam in Europa. ‘Er zijn niet veel plekken die het kruispunt tussen Noord- en Zuid-Europa kunnen vormen, en Amsterdam zou dat kunnen zijn.’
Ted Howard over casino kapitalisme en lokale welvaart
‘Heel lang was het idee dat rijkdom en groei vanzelf naar beneden zouden sijpelen. Dat zag ik niet in mijn wijk, en eigenlijk nergens.’ Ted Howard, medeoprichter en directeur van The Democracy Collaborative, spreekt op de eerste dag van De Stad van Morgen. Hij is de architect van het community wealth building-model: hoe blijft het geld dat wordt verdiend in de lokale gemeenschap ook in die gemeenschap? Howard benadrukt solidariteit en een inclusieve samenleving: ‘We moeten degenen die zich achtergelaten voelen, degenen die rond en onder de armoedegrens leven, betrekken.’
Howard laat zien hoe een lokale gemeenschap een andere economie kan opbouwen, zodat geld niet weglekt naar andere landen of naar de rijke bovenlaag
Een nieuwe manier van denken
‘Community Wealth Building is echt een nieuwe manier van denken, buiten het neoliberale systeem om. En voorbij het systeem denken waar je in zit, is erg moeilijk.’ In zijn lezing laat Howard overtuigend zien hoe een lokale gemeenschap een andere economie kan opbouwen, en ervoor kan zorgen dat geld niet weglekt naar andere landen of naar de rijke bovenlaag.
Dit model begon in zijn woonplaats Cleveland, Ohio, rolde uit in veel steden in de VS, en waaide een jaar of zes geleden over naar de noord-Engelse stad Preston. Ooit waren Cleveland en Preston booming, maar raakten door de crisis in snel tempo armer met hoge werkeloosheid. En het is gelukt om de trend om te draaien, van verkommerde steden naar de bakermat is voor allerlei gemeenschapsexperimenten.
Community Wealth Building is gebaseerd op vijf peilers:
- fair employment and just labour markets
- plural ownership of the economy
- making financial powers work for local places
- progressive procurement of goods and services
- socially just use of land and property
Verdwenen geld
Met voorbeelden uit Cleveland zelf laat Howard zien waar dit alternatieve systeem toe leidt. Met werknemerscoöperaties voor en door bewoners, die vaak arm en zwart zijn. Zoals de Evergreen Cooperatives, waar 300 mensen van leven. De Evergreen Cooperatives zijn anders omdat ze werk bieden aan mensen die uit de gevangenis komen. Ze leveren goede arbeidsomstandigheden, eindejaarsbonussen, en diensten op het gebied van energievoorziening, voedsel enzovoorts. Howard zegt sterk te geloven in het vermogen om geld te controleren en voor de goede zaak te laten functioneren. Daarvoor is het nodig dat grote instellingen zoals ziekenhuizen, scholen of universiteiten hun spullen en diensten niet bij grote bedrijven buiten de stad, maar lokaal inkopen en voor sociale toeleveranciers kiezen.
Hoe komen we van het casino capitalism af? Veel mensen geloven niet dat het kan, maar de farao’s in Egypte zijn ook geëindigd
Een ander voorbeeld is de Pine Ridge South Dakota-gemeenschap waar inheemse bewoners een bouwbedrijf opzetten, daarmee een flinke gemeenschappelijke voorziening voor wonen en werken opbouwden, en nu ook projecten buiten het reservaat uitvoeren. Vroeger verdween het geld naar ‘buitenlandse’ bedrijven, nu is dat omgekeerd. Het klinkt als een Amerikaans verhaal, maar het is ook een succes in het Britse stadje Preston.
Farao’s
Community Wealth Building is een alternatief voor en antwoord op de neoliberale economie en de concentratie van rijkdom en macht. Het gaat ook niet om kleine individuele projecten, maar om een systematische aanpak – verre van theoretisch, maar heel realistisch, met ‘real on the ground solutions’ voor gebieden die aangeslagen zijn door de-industrialisatie. Waar business as usual zorgde voor groeiende ongelijkheid en klimaatschade, is dat in Cleveland omgedraaid.
‘We cannot solve our problems with the same thinking that created them.’
De vraag is hoe we nu van casino capitalism naar verandering komen. Volgens Howard geloven veel mensen niet dat het kan, maar eerdere systemen – de farao’s in Egypte bijvoorbeeld – zijn ook geëindigd. Dit is het moment voor verandering. Eerder werd ons het geloof verkocht dat als het bbp maar zou blijven groeien, de opbrengsten van de economie wel zouden doorsijpelen naar beneden. Maar dat werkt helemaal niet. Ondanks die groei kent Ohio een werkloosheid van 40 procent. We moeten van ‘money machines’ voor particuliere winsten naar winst voor de gemeenschap. Howard eindigt met Einstein’s uitspraak: ‘We cannot solve our problems with the same thinking that created them.’
Lees ook How we face this crisis: Trickle Down versus Community Wealth Building. Meer over het werk van de Democracy Collaborative. Howard schreef samen met Marjorie Kelly het boek The Making of a Democratic Economy, over de principes van een democratische economie en de verhalen van on-the-ground community wealth builders. Check ook de mini-encyclopedie municipalisme en De waarde van de stad.
David Harvey over waarom het huidige economische model niet werkt
‘In 2006 waren er wereldwijd 800 miljoen bezoeken door toeristen, nu is dat 1,4 miljard. Kapitalisme ziet toerisme als een manier van consumptie. Amsterdam wil die toeristen hebben, maar daardoor wordt alles een grote Airbnb … het gaat misschien goed met de economie, maar niet met de bewoners. Dat roept reacties op, zoals bewegingen van buurtbewoners in Barcelona, maar de besturen zijn gegijzeld door de economie.’
David Harvey is te gast bij de Stad van Morgen in 2019. Hij is een invloedrijk denker, sociaal-geograaf en hoogleraar aan de City University of New York, schrijver van Rebel Cities: From the Right to the City to the Urban Revolution en van Marx, Capital and the Madness of Economic Reason.
Barbaarse ordening
‘Vanaf de maan gezien is er nu veel protest: Paris, Santiago, Beiroet, … Over de hele wereld horen we dat het dominante economische model niet werkt. Het werkt wel voor de bovenste 1 of 10 procent, niet het grootste deel van de wereldbevolking.’ Volgens Harvey kun je er op twee manieren naar te kijken. Het probleem is neoliberaal bezuinigingsbeleid. Of het probleem is niet het neoliberalisme, maar kapitalisme.
De protesten zijn ook gericht tegen hervormingen die alleen de vorm van kapitalisme opfluffen, met de belofte dat zo de klimaatcrisis en andere wereldwijde problemen worden aangepakt. Harvey vindt dat kapitalisme het probleem is. Marx beschouwde deze economische ordening ‘barbaric’, arbeiders en de maatschappij als geheel werden barbaars behandeld. Dat ging destijds over Manchester, ‘maar als je nu de industriële organisatie bekijkt in China of Bangladesh, dan is dezelfde kritiek nog steeds gerechtvaardigd. Het is dezelfde logica, met een nieuw motief: de noodzaak van zo groot mogelijke groei, gedreven door winst moet kapitaal continu groeien.’
50 procent meer cement
Harvey rekent voor dat toen hij 15 jaar was, het totale bruto binnenlands product (bbp) van de hele wereld 19 triljoen dollars bedroeg. Tegen eind 2000 was dat al 40 triljoen, en nu zo’n 80 triljoen. Een verdubbeling in elke 25 jaar stuit nu op grote problemen. ‘Zoals klimaatverandering, dan kun je wel CO2-neutraal willen worden, maar de kapitalistische logica zoekt juist die verdubbeling.’
Hij wijst op veel andere indicatoren. De crisis van 2007-2008 bezorgde de kapitalistische economie een enorm probleem. Dat die wel overleefde, was door de enorme groei van China. Dat land investeerde in stedenbouw, nieuwe transportnetwerken en consumeerde daarvoor grote hoeveelheden grondstoffen. In twee jaar tijd gebruikte China 50 procent meer cement – een flinke uitstoter van broeikasgassen – dan de VS in 100 jaar, en werd een grootverbruiker van koper, ijzer, staal.
Toeristengroei
‘Het kapitalisme moet groeien om te overleven. Hoe moet kapitalisme dan versnellen als de markt zeer beperkt is? Dat betekent consumptie versnellen: consumptie zo organiseren dat het ‘onmiddellijk’ op gaat (instantaneous) en niet blijvend is. Je ziet dat producten steeds minder lang houdbaar gemaakt worden, zoals telefoons, computers, je ziet het aan de toename van afval en plastic enzovoorts. En daar zit een grens aan.’
Een van de vormen van onmiddellijke consumptie is toerisme. ‘Voor de crisis van 2008 waren er wereldwijd 800 miljoen toeristen, daarna 1,4 miljard. Dit legt grote druk op steden, je hebt meer hotels, transport en dergelijke nodig. Amsterdam wil die toeristen hebben, maar daardoor wordt alles een grote Airbnb … De economie doet ‘t goed, de bewoners hebben het slecht. Kapitalisme zoekt consumptie van heel korte duur, en schept dit soort tegenstellingen. Dat roept reacties op, zoals bewegingen van buurtbewoners in Barcelona, maar de besturen zijn gegijzeld door de economie.’
Tien pond per week
Nadat de waarde van valuta niet meer op goud gestoeld was – dat werd in de VK in 1971 losgelaten – bepaalden de centrale banken die waarde. Zij drukken meer geld bij en passen Quantitative Easing toe. Quantitative Easing (QE) is massaal geld voor de aandelenmarkt naar banken pompen als oplossing voor de crisis.
De Bank of England onderzocht hoe QE uitwerkte op de economie . Daaruit bleek dat de onderste, armste 10 procent meer profiteerde dan de top – maar in absolute cijfers kreeg huishoudens aan onderkant er 10 pond per week bij, en de top 1000 pond. Het kwam erop neer dat de onderkant zo arm was, dat dat beetje een substantiële groei betekende. ‘De vraag is dan wat je liever wilt: veel geld en lage groei, of statistisch hoge groei, maar bijna geen inkomen?’
Harvey bepleit een alternatieve productie, een alternatieve manier van bestaan. ‘Die behoefte is er. Anders zitten we vast in eindeloze cirkels van eindeloze groei. En dat is monsterlijk onmogelijk.’
Haat en hekel
Hij krijgt een vraag uit de zaal: wat kunnen Rebel Cities en Amsterdammers doen? ‘Iedereen is betrokken bij specifieke onderwerpen en onderzoekt oplossingen op dat gebied: huisvesting, onderwijs, zorg … Het is zaak die strijd te verbreden. Dat is de les van al die protesten: de verschillende groepen praatten met elkaar en zagen de politiek van de stad als een geheel.’
Ook heeft Harvey een boodschap voor linkse bewegingen. ‘Zij hebben een lange geschiedenis van haat en hekel onderling, van elkaar beschieten. Klimaatcrisis en enorme ongelijkheid geven geen ruimte om te ruziën. Als we onszelf beschouwen als deel van een wereldwijde strijd, kan een lokaal protest in een krachtige beweging veranderen.’
Zijn voorbeelden tonen hoe het anders kan: ‘Rio kent zes linkse politieke partijen, elk met een eigen onderzoeksinstelling. Zij werken nu samen om de overwinning van Bolsonaro te onderzoeken, stonden samen op een podium, omarmden elkaar en werken nu aan een gemeenschappelijk antwoord. Libanon is ook een voorbeeld, daar zijn de religieuze conflicten intens, maar vanwege de economie staat de zoektocht naar alternatieven voorop.’
Hij verwijst ook naar de aannames van academici, ‘zij beweren vaak dat gewone mensen niet in staat zijn om politieke problemen te begrijpen. Maar dat zijn ze wel en vaak beter. De echte politieke kennis leeft in de buurt, de wijk, bewoners. Ik ben een beetje moe van academici, van mezelf.’
Light a match
Zijn we niet te klein, en is het niet te laat? ‘Als we onszelf als geïsoleerde atomen zien, dan hebben we niet veel macht. Maar als we onszelf zien als onderdeel van relaties, daar open voor staan, dan hebben we een sterke capaciteit voor collectief handelen.’ De laatste dertig jaar zijn protesten in alle steden zichtbaar, dat begint altijd met iets kleins, maar werkt als een vonk en groeit uit tot iets groters. Hij haalt de protesten in Gezi-park in Istanbul in 2013 aan – wat begon als een lokale protestactie tegen bouwplannen in het park, groeide snel uit tot een landelijke golf van protesten tegen onder meer het autoritaire beleid van premier Erdoğan. ‘Drie weken later waren alle Braziliaanse steden het decor van protesten. Mijn vraag of dat toeval was, kreeg als antwoord dat de Gezi-protesten sterke inspiratie was. Light a match.’
‘Het is een recht om onszelf te veranderen door de stad te veranderen zoals wij die wensen.’ Lees The Right to the City door David Harvey.
